Zbroja - repliki

Historia zbroi - opancerzenie przez wieki

Rys. 1. Replika zbroi czarnego rycerza

Zbroją nazywamy element pasywnego uzbrojenia ochronnego, które było stosowane przez wojowników od czasów starożytności aż do około XVII wieku. Natomiast ich użycie w Polsce dotrwało do XVIII wieku, gdy to posługiwano się kolczugami pancernych i zbrojami husarskimi.

W niektórych przypadkach elementy zbroi pojawiały się też w późniejszym okresie. W XVIII i XIX wieku na polu walki nie brakowało ciężkozbrojnych jeźdźców, kirasjerów, którzy wyposażeni byli w kirysy i tzw. kaski, których rolę pełniły żelazne lub skórzane hełmy. W czasie I wojny światowej najbardziej uprzywilejowanych oficerów wyposażano w tzw. pancerze okopowe, których głównym celem była osłona dowódców przed obrażeniami, których mogliby doznać np. od pocisków szrapnelowych. U schyłku XX wieku znów zaczęto stosować pancerze w uzbrojeniu żołnierzy, przyjmujących postać tytanowych lub ceramicznych płyt i stanowiących uzupełnienie dla kamizelek kuloodpornych.

Określenie ?zbroja? nie jest do końca precyzyjne. Niektórzy znawcy broni stosują podział na dwa oddzielne rodzaje uzbrojenia ochronnego. Może to być pancerz pełniący rolę ochrony elastycznej albo też zbroja utworzona z całkowicie sztywnych elementów.

Zbroja - podział ze względu na wykonanie

• Kaftan skórzany - to po prostu rodzaj skórzanej kurtki. Nie dawał zbyt solidnej ochrony, ale był wygodny i ładnie się prezentował. Wkładano go też pod zbroję płytową w celu uniknięcia otarć ciała.
• Skórzany kaftan ćwiekowany ? taki jak powyżej, lecz wyposażony dodatkowo w ćwieki, co zapewniało lepszą ochronę. Znajdował powszechne zastosowanie wśród złodziei, jako że nie ograniczał ruchów, osłaniając przy tym przed ewentualnymi obrażeniami.
• Kolczuga ? stanowiła siatkę zbitych metalowych kółek. Była prostym, całkiem dobrym zabezpieczeniem ciała. Jako że nie była aż tak kosztowna, cieszyła się popularnością wśród rycerzy o średnim poziomie zamożności.
• Kolczuga łuskowa ? jest to swego rodzaju połączenie właściwej kolczugi ze zbroją płytową. Jednak miejsce metalowych podkładek zajmują przymocowane do kaftana skórzanego płytki metalowe noszące nazwę ?łusek?. Taki rodzaj uzbrojenia dawał znacznie lepszą ochronę od zwykłej kolczugi, ale spowalniał ruchy.

Rys. 2 Zbroja greckiego hoplity z pasem - replika

• Zbroja paskowa ? była innym typem kombinacji zbroi płytowej z kolczugą. W tym przypadku z elastycznego metalu wykonywano charakterystyczne paski, które potem naszywano na kolczugę, zapewniając w ten sposób większą ochronę. Było to świetne połączenie dobrej osłony z małym spowolnieniem.
• Zbroja płytowa ? składała się z kilku płyt, które zakładało się na tułów. Stanowiła całkiem skuteczną ochronę, jednakże znacząco spowalniała walczącego. Nadawała się do osłony przed strzałami, gdyż przed nimi i tak trudno było uciec.
• Napierśnik ? różnił się nieco od zbroi płytowej. Konstruowany był z jednego kawałka metalu o sporym rozmiarze i ciężarze, który zostawał uformowany tak, aby dało się go założyć. Trudno było go przebić i najlepiej sprawdzał się jako osłona przeciw strzałom. Stosowany na przykład przez husarię.
• Pełna zbroja płytowa ? była kompletnym zestawem opancerzenia, który oprócz zbroi pokrywającej tułów zawierał naramienniki, nakolanniki, hełm oraz rękawice. Ze względu na swoją kompleksowość i skuteczność była bardzo pożądanym towarem, jednak jako że kosztowała wiele, mogli sobie na nią pozwolić jedynie najbogatsi.

Rys. 3 Replika kolczugi rzymskiej - lorica hamata

Kolczugi - zbroje uniwersalne

Kolczuga, zwana też pancerzem kolczym (lub błędnie zbroją kolczą) wzięła swą nazwę od splecionych kółek, z których ją wykonywano. Cena takiego pancerza zależała od sposobu łączenia ogniw, ich wielkości i typu splotu, ponieważ miało to ogromny wpływ na wytrzymałość kolczugi. Ogniwa wytwarzano z kutego lub ciągnionego drutu bądź też arkusza blachy (pierścienie sztancowane). Łączono je w jeden z poniższych sposobów:

• spinanie końców pierścieni ?na styk?: były to najmniej kosztowne kolczugi, ale zapewniały najsłabszą ochronę;
• nitowanie ?na jeden gwóźdź?: znacznie odporniejsze połączenie, zapewniające większą wytrzymałość;
• nitowanie ?na dwa gwoździe?: najsolidniejsze kolczugi, a więc i najbardziej poszukiwane;
• skuwanie.

Metalowe kolcze plecionki stosowano już w epoce halsztackiej. Najstarsze egzemplarze kolczug odkryto w kurhanach Scytów, powstałych w V w. p.n.e. Stworzenie tego rodzaju pancerza przy pomocy brązowych lub żelaznych kółek przypisuje się jednak Celtom. Jako dowód tej teorii przedstawia się ikonografię antyczną, jako że kolczuga leżąc długo w ziemi przyjmuje postać jednego skamieniałego kłębu i nie pozwala uzyskać wielu informacji odnośnie swego pierwotnego wyglądu.

We wczesnym okresie europejskiego średniowiecza najczęściej używano właśnie kolczugi znanej tam już od okresu celtyckiego. Poza nią, posługiwano się też pancerzem łuskowym i lamelkowym. Pancerz kolczy zakładało się na skórzany bądź wełniany kubrak (potem przeszywanicę), co umożliwiało dodatkową amortyzację ciosów. Czas największej świetności europejskiego pancerza kolczego datuje się na przedział między połową XII w. a połową XIII w. Brytyjski znawca broni Claude Blair określił nawet ten okres (1066-1250 r.) mianem ?The Age of Mail?, czyli ?epoki kolczugi?. Na popularności zyskały nogawice.

Plecionka kolcza osłaniała wtedy ciało rycerza w całości. Rękawice kolcze wychodziły zazwyczaj bezpośrednio z długich rękawów kaftana kolczego. Jednopalczaste rękawice podszywało się od spodu, pozostawiając wycięcie odkrywające wnętrze dłoni, gdyż w ten sposób lepiej można było chwycić broń. Kaftan łączono z kolczym kapturem, który po zsunięciu wyglądał jak rodzaj wysokiego kołnierza. Pod kapturem noszono czepek filcowy (płócienny bądź pikowany), aby zapewnić sobie lepszą ochronę, jak również wygodę. Z kolei na kaptur nakładało się hełm. Jednakże na wschodzie (również w krajach wschodnioeuropejskich, szczególnie na Rusi) w odmienny sposób konstruowano osłonę dla głowy. Dolna krawędź hełmu zwykle służyła do przymocowywania kolczego czepca. Europa Zachodnia przejęła ów czepiec dopiero w XIV w. Polskie kolczugi były wytwarzane przez rzemieślników z wielu miast. Najwcześniej tego typu pancerz zostaje wspominany w 1339 roku w Krakowie. Tworzeniem ich zajmował się pancernik (lub kolczużnik), splatając kółka o zróżnicowanej średnicy, co zapobiegało powstawaniu fałd i czyniło kolczugę giętką, a zarazem lepiej przylegającą do ciała. W miejscach najbardziej podatnych na otrzymanie obrażeń sploty były gęstsze. Oczyszczanie kolczug z rdzy w średniowieczu odbywało się w wyniku wytrząsania ich w workach pełnych twardych drewnianych wiór.

Zbroja husarska

Od połowy XVI w. zaczęto odchodzić od ciężkozbrojnych kopijniczych chorągwi. Pojawia się wtedy husaria, która przejmuje rolę ciężkiej kawalerii. W skład ich uzbrojenia ochronnego wchodziły półzbroje płytowe. Za panowania Stefana Batorego, który był znaczącym reformatorem polskiego wojska, ustalono ostateczną postać uzbrojenia.
Zgodnie z nakazem króla, wprowadzono lekkie, folgowe półzbroje, które należało zakładać na kolczugę lub z kolczymi rękawami.

Rys. 4 Replika husarskiej zbroi.

Na przełomie wieku XVI i XVII, husaria stanowiła już w pełni ukształtowaną, jednolitą i charakterystyczną polską formację, która wzbudzała zainteresowanie obcokrajowców w wyniku odnoszonych sukcesów, jak również przez imponujący strój.

W pierwszej połowie XVII w. powoli wykształcała się specyficzna zbroja polskiej husarii. W jej skład wchodziły naramienniki, szyszak, obojczyk, kirys, karwasze oraz w szczególnych przypadkach wielofolgowe nabiodrki z nakolankami.

Szyszak charakteryzował się półkolistym dzwonem, niejednokrotnie wyposażonym w wysoki grzebień oraz policzki i folgowy nakarcznik. Na przodzie szyszaka mieścił się daszek z ruchomym nosalem i blokującą go śrubą, co zapewniało dodatkową ochronę twarzy.

Kirys złożony był z dwóch części: napierśnika i naplecznika. W dolnej części napierśnika znajdowało się od 3 do 5 folg, a łączył się on z naplecznikiem przy pomocy sprzączek oraz pasków. Obojczyk tworzyły dwie płyty (przednia i tylna), natomiast po bokach znajdowały się sprzączki, do których przypinało się naramienniki. Naramiennik składał się z folgi górnej, która bezpośrednio stykała się z obojczykiem, jak również z odpowiednio wykształconej płyty barkowej (typu starszego ? z szerokim tylnym skrzydłem i małymi przednimi skrzydełkami lub typu młodszego ? z szerokim skrzydłem tylnym oraz przednim) oraz zwykle sześciu folg, służących jako ochrona ramienia.

Obojczyk wkładany był na wierzch kirysu. Do tego dodawano wielofolgowe naramienniki o długości niesięgającej łokcia, a także karwasze składające się z ?łyżki? o kształcie liścia (w przypadku typu młodszego ? zaokrąglone) oraz złożonej z jednej lub dwóch części bransolety (od strony wnętrza ręki).

Aby ozdobić pancerz, stosowano zazwyczaj srebro, miedź, złoto, jak również stal. Szczególnie wyróżniali się w tej kwestii skandynawscy artyści i rzemieślnicy z czasów wikingów. Osiągnęli oni zachwycający poziom mistrzostwa technik zdobienia.

Rys. 5 Replika napierśnika rycerza Zakonu Templariuszy.

W naszym asortymencie posiadamy wiele wspaniałych replik zbroi, odwzorowanych z zachwycającą precyzją. Dysponujemy modelami wywodzącymi się z różnych epok i kultur. Nie brakuje wśród nich pancerzy starożytnych Greków i Rzymian, templariuszy, husarów czy władców. Replika zbroi będzie na pewno trafionym prezentem dla prawdziwego miłośnika historii oraz militariów, ale nie tylko.